سمفونی مردگان نخستین رمان عباس معروفی است که در سال 1367 منتشر شد. این کتاب سال ۲۰۰۱، برنده جایزه بنیاد انتشارات ادبی فلسفی سورکامپ شد. داستان درباره ی خانواده ای سنتی است. خفقان در این خانواده موج میزند. روشنفکری میان آنها خیلی کم پیدا میشود. با خواندن این رمان میتوان با دردسرهای یک روشن فکر آشنا شد. شخصیت اصلی داستان پسر شاعر و روشنفکر این خانواده است. خشم پدر و حسادت برادرش برای شاعر جوان، مشکل ساز میشود.

نوع روایت نویسنده در سمفونی مردگان، منحصر به فرد است. راوی داستان یک شخص ثابت نیست بلکه مدام تغییر میکند. هربار یک اتفاق از دید شخصی متفاوت بیان میشود. اینکار باعث میشود خواننده یک داستان را از ابعاد مختلف بررسی کند. بررسی از ابعاد مختلف به خواننده کمک میکند تا احساسات شخصیتهای داستان را بهتر درک کند. خواندن سمفونی مردگان به تمرکز بالایی احتیاج دارد چراکه زمان و مکان در این رمان مدام درحال تغییرند. 

داستان سمفونی مردگان، از مغازه مردی سنتی در اردبیل آغاز میشود؛ بعد از سنتها، مذهب برای او حرف اول را میزند. اتفاقاتی که برای اعضای این خانواده رخ میدهد، متن رمان را تشکیل میدهد. یوسف، آیدین، آیدا و اورهان فرزندان این خانوادهی متمول اند ولی هیچ کدام نمیتوانند طعم خوشبختی را بچشند. هرکدام از اعضای این خانواده نماد چیزی هستند که درادامه به بررسی آنها میپردازیم.

چهار فرزند خانواده هركدام عقايد متفاوتي دارند. يوسف فرزند ارشد خانواده، به دلیل اشتباهش فلج میشود. وی تا آخر داستان بی-حرکت حضور دارد. یوسف بي آزارترين عضو خانواده است. آيدا دختري پر هيجان است كه از سخت گيري هاي پدرش به تنگ آمده ولي رفتارهاي پدر رفته رفته باعث ميشود شمع فروزاني كه در دل آيدا بود خاموش شود. انگیزه برای تحصيل و پيشرفت در دل آيدا غوغا ميكرد ولي جو سنتي و خشك خانواده جلوي پيشرفتش را ميگيرد. او با وجود مخالفت پدرش با مردي ازدواج ميكند. بعد از چند سال با دليلي نامعلوم جلوي چشمان فرزندش خودش را به آتش ميكشد. گويي تمام اعضاي خانواده محكوم به چشيدن طعم تلخ بدبختي اند.

آيدين، خلاف جهت رودخانه شنا كردن را انتخاب كرده است. پدر در طول زندگيش بارها تلاش كرده كه ايدين را از كتاب خواندن دور كند. حتي يكبار تمام كتابهاي آيدين را سوزاند. آيدين پسر مهربان خانواده است. او تمام تلاشش را براي آسايس مادر و خواهرش مي-كند. اورهان كوچكترين عضو خانواده است. او دنباله روي بي چون و چراي پدرش است. به همين دليل در نظر پدر بسيار محبوب است. مادر خانواده نيز تمام تلاشش را براي برقراري آرامش ميكند ولي موفق نميشود.

فشارهایی که پدر خانواده به آیدین وارد میکند نهایتاً باعث میشود آیدین از خانه فرار کند. سپس با سورمه ازدواج میکند. چند سال بعد، با خواندن خبر خودسوزی خواهرش در روزنامه، به سمت خانواده برمیگردد. وی مجدداً در مغازه پدرش مشغول بهکار میشود. چندی نمیگذرد که پدر نیز میمیرد. او وصیت میکند همه اموالش بین دو پسرش تقسیم شود. این موضوع حسادت اورهان را بیشتر میکند. اورهان برای رسیدن به پول بیشتر، برادر فلجش، یوسف را میکشد. او حتی دست به کشتن دختر برادرش میزند. سپس با خوراندن مغز چلچله به برادرش، باعث میشود او دچار جنون شود. دیوانه شدن آیدین باعث میشود درشهر اورا سوجی صدا کنند. مردم حتی سوجی دیوانه را بیشتر از برادرش دوست داشتند. 

سمفونی مردگان ساعات پایانی زندگی اورهان اورخانی را بیان میکند. او در جستجوی برادرش و کشتن او راهی مسیری میشود ولی به مرگش در شورآب ختم میشود. 

عباس معروفی نویسنده معاصر، در 27 اردیبهشت سال 1336 متولد شد. وی فارغ‌التحصیل هنرهای دراماتیک از دانشگاه هنرهای زیبای تهران است. وی فعالیت ادبی خود را با رمان سمفونی مردگان آغاز کرد. فعالیت ادبی عباس معروفی در زمان چاپ کتاب سمفونی مردگان، زیر نظر استاتیدی چون هوشنگ گلشیری و محمدعلی سپانلو بود.

وی مدت زیادی دبیر ادبیات بود. داستانهایی در نشریات ایران چاپ کرد. مجله ادبی گردون با همت وی آغاز بهکار کرد ولی به دلایل سیاسی از ادامه فعالیت در ایران بازماند. این اتفاق باعث شد عباس معروفی به آلمان برود. او فعالیت خود را آنجا ادامه داد. 

آثار عباس معروفی بهجز رمان به چهار دسته نمایش نامه، مقالات، مجموعه داستان و شعر تقسیم میشود. از پرطرفدارترین آثار وی می-توان سال بلوا، پیکر فرهاد، فریدون سه پسر داشت و ذوب شده را نام برد. سبک اکثر رمانهای او سیال ذهن است. وی اعتقاد دارد هرداستان باید سبک منحصر به فردی داشته باشد؛ این باور باعث شده که رمانهایش تکراری نباشند. وی از سبک فرد دیگری دنباله روی نکرده بلکه کوشیده تا خودش باشد؛ این موضوع در متن کتابهایش به وضوح دیده میشود. دقت زیاد در شخصیت پردازی باعث شده شخصیت رمانهایش هنرمندانه و باور پذیر باشند. تصویرسازی درست از ویژگیهای نوشتههای معروفی است؛ چراکه خواننده در هر سنی که باشد با خواندن نوشتههای او کاملاً شخصیتها و فضای داستان را درک خواهد کرد. 

هماکنون عباس معروفی خانه هنر و ادبیات هدایت برلین را اداره میکند. چاپ تعدادی از کتابهایش در ایران ممنوع است برای مثال فریدون سه پسر داشت، تماما مخصوص، ذوب شده، مجموعه داستان‌های پیش روی آفتاب و عطر یاس . این آثار توسط ناشران دیگر کشورها چاپ شده اند. برخی آثارش مانند سمفونی مردگان، سال بلوا، پیکر فرهاد و مجموعه داستان دریا روندگان جزیره آبی‌تر، نمایشنامه آونگ خاطره‌های ما نیز پس از مدتی ممنوعیت در ایران مجوز گرفته اند.

داستان رمان سمفونی مردگان یک آغاز و یک پایان مشخص ندارد؛ بلکه مملو از داستانهایی است با آغاز و پایان در هم تنیده. داستان-های مطرح شده در متن، مانند تار و پود قالی هستند که نویسنده با مهارت خاص خودش به آنها زیبایی بخشیده. تا زمانی که نقش قالی کامل نشود درک نقش اصلی برای ما امکان پذیر نیست. سمفونی مردگان درواقع، شهر مردهای را به تصویر میکشد که تمام ساکنان آن گرفتار دیدگاههای محدود و خودخواهی برخی افراد است؛ ذهن افراد با تفکرات مسموم، جلوی پیشرفتشان را میگیرد؛ اگر قدرتی هم داشته باشند، از آن برای توقف بقیه استفاده میکنند . حتی اگر نجات دهندهای بخواهد دستشان را بگیرد نه تنها دستش را پس میزند بلکه ناجی را نیز به انزوا میکشند.

اگر با دقت به نحوه روایت داستان نگاه کنیم، سمفونی مردگان دارای نمادهای زیادی است. برای مثال 

آیدین با دختری مسیحی ازدواج میکند. همسرش به او میگوید: تو مسیح منی. شغل آیدین نیز بعد از ترک خانواده نجاری بود. نجاری شغلی است که به مسیح(ع) نسبت داده میشود. بنابراین میتوان گفت آیدین نماد مسیح(ع) است. پیامبری که با روشنفکریش برای نجات مردم این شهر از تاریکیهای جهالت آمده.

اورهان نماد پول پرستی، طمع و حسادت، پدر نماد زورگویی، سنگ دلی و انسانی با ذهنی بسته است. در مقابل آنها آیدین نماد روشنفکری، شور و هیجان است. 

اورهان اواخر رمان همراه پیرمردی در طویله محبوس میشود. وی آنجا خاطراتش را مرور میکند. اعمالش که آلوده به طمع بودند به شکل گرگ بر او ظاهر میشود. آن پیرمرد نماد عزرائیل بود؛ گرگها نیز نماد اعمالش بودند.

در سمفونی مردگان بارها به اختلال در نظم و عادات اورهان اشاره شده است. این موضوع به تشویش موجود در خودآگاهی وی مربوط میشود.

اورهان هنگام جستوجو برای کشتن برادرش در سرما اسیر میشود. سرما نماد غریزهی مرگ است که به تدریج سرتاسر وجودش را فرا میگیرد.

شخصیتهای داستان، هیچکدام انسانهای معمولی ای نیستند. هر کدام از پیچیدگی های روانی- اجتماعی خاص خود برخوردارند که آنها را قوی می کند. سمفونی مردگان مانند ماجرای هابیل و قابیل، پایهی اساطیری-مذهبی دارد.

سمفونی مردگان ساختاری متفاوت با دیگر آثار دارد. ساختاری بر اساس قالب سمفونیک با راویان متعدد در هر موومان. موومان کلمه-ای فرانسوی است و معنی بخش کاملی از یک اثر بزرگتر موسیقی را میدهد. موومان برای آثاری مانند سمفونی یا کنسرتهای بزرگ به کار برده میشود. معروفی به جای استفاده از کلمه فصل یا بخش در سمفونی مردگان، از کلمه موومان استفاده کرده است.

 داستان از زبان یک شخص حکایت نمیشود بلکه مرتباً میان اول شخص و سوم شخص جابهجا می‌شود. در داستانهایی که با خاطرات درگیرند این موضوع میتواند بسیار جذاب باشد.

تم داستان شامل چهار موومان اصلی است. هرموومان توسط یک ساز نواخته میشود. ساز شور و هیجان، ساز عشق، ساز طمع و ساز جنون مجموع این سازها در کنار هم سمفونی مردگان را شکل میدهد.

ساعت آقای درستکار بیش از سی سال است که از کار افتاده؛ در ساعت پنج و نیم بعداز ظهر تیر ماه سال 1325. ساعت سر در کلیسا سالها پیش از کار افتاده بود و ساعت اورهان را مردی با خود برده است؛ اما زمان همچنان می گردد و ویرانی به بار می آورد.

سمفونی مردگان، رمان بسیار ستوده شدۀ عباس معروفی، حکایت شوربختی مردمانی است که مرگی مدام را بر دوش می کشند و در جنون ادامه می یابند، در وصف این رمان بسیار نوشته اند و بسیار خواهند نوشت؛ با این همه پرسش برخاسته از این متن تا همیشه برپاست؛ پرسشی که پاسخ در خلوت تک تک مخاطبان را می طلبد:

کدام یک از ما آیدینی پیش رو نداشته است، روح هنرمندی که به کسوت سوجی دیوانه اش درآورده ایم، به قتلگاهش برده ایم و با این همه او را جسته ایم و تنها و تنها در ذهن او زنده مانده ایم. کدام یک از ما؟ 

- من خوب می دانم که زندگی یکسر صحنه بازی است، من خوب می دانم، اما بدان که همه برای بازی های حقیر آفریده نشده اند.

- تنهایی و غم غربت در جانش چنگ انداخت، غربتی که در میان شهر آشنا گریبانش را گرفته بود. چقدر انسان تنهاست. مثل پر کاه در هوای طوفانی.

- انسان مدام باید مشغول کار باشد. سازندگی کند، وگرنه از درون پوک می شود. و بیکاری بدتر از تنهایی است. آدم بی کار در جمع هم تنهاست.

- عشق را باید با تمام گستردگی اش پذیرفت، تنها در جسم نمی توان پیداش کرد، بلکه در جسم، روح و هوا. در آینه، خواب یا نفس کشیدنها انگار به ریه میرود، و آدم مدام احساس می کند که دارد بزرگ میشود.

- به درخت های خشک پیاده رو خیره شد: برف شاخه ها را خم کرده بود و در بارش بعد حتما می شکستشان. آدمها هم مثل درخت بودند. یک برف سنگین همیشه بر شانه های آدم وجود داشت و سنگینیاش تا بهار دیگر حس می شد. بدیش این بود که آدمها فقط یک بار میمردند. وهمین یک بار چه فاجعه دردناکی بود.

- آدمیزاد باید بگوید آب، و بخورد. بگوید نفس، و بکشد. وگرنه مرده است.

- وقتی آدم یک نفر را دوست داشته باشد بیش‌تر تنهاست. چون نمی‌تواند به هیچ کس جز به همان آدم بگوید که چه احساسی دارد. اگر آن آدم کسی باشد که تو را به سکوت تشویق می‌کند، تنهایی تو کامل می‌شود! 

سمفونی مردگان با نظرات و انتقادات موافق و مخالف زیادی همراه بوده است. بسیاری منتقدان این اثر را بیشباهت به داستان خشم و هیاهو اثر ویلیام فاکنر نمیدانند.

هفته نامه دی ولت سوییس در مورد رمان سمفونی مردگان گفته است: قبل از هر چیز باید گفت که سمفونی مردگان یک شاهکار است.

احمد شاملو در مورد سمفونی مردگان می‌گوید: این کتاب به جای اینکه سمفونی مردگان باشد و با آدمیزاد سر و کار داشته باشد، بیش‌تر برایم تداعی گر اسیران خاک بود. به دلیل اینکه با مردن هیچ مشکلی ندارم، در نتیجه این آدم‌ها چگونه می‌میرند، خصوصاً آدم‌هایی که مرگشان ادامه زندگیشان نیست، اصلاً برایم جالب نیست.

اما به نظر می‌رسد که شاملو در تعبیر مردگان فقط مرگ فیزیکی را در نظر گرفته و به طمع و مال اندوزی اورهان و پدر برای تفسیر “اسیران خاک” بسنده کرده است.

احمد طالبی نژاد در بخش خوانندگان “ازل تا ابد” صفحه ۲۲۶ نظر خود را چنین می‌گوید:

ساختمان سمفونی مردگان دارای منطق کلاسیک است: منطق از کل به جزء رسیدن. در همان موومان یکم، تقریباً تمام قصه اصلی گفته می‌شود. در موومان‌های بعدی جزء به جزء قصه باز می‌شود. درست مثل یک سمفونی.

همینطور پریوش گنجی در کتاب فوق، صفحه ۲۲۸ گفته است:

سمفونی مردگان مانند امواج سمفونی‌های چایکوفسکی جلو می‌رود. میانش تکه‌ای هست که به قسمت قبل بر می‌گردد و دوباره پس و پیش می‌شود.

سمفونی مردگان در سراسر جهان طرفداران زیادی دارد. تا کنون حدود نیم میلیون نسخه از کتاب به فروش رفته است. این کتاب به زبانهای آلمانی، انگلیسی، عربی، ترکی استانبولی، ترکی آذری و کُردی ترجمه شده است. سمفونی مردگان در سال 2007 به عنوان یکی از صد رمان برجسته سال بریتانیا انتخاب شد.